شهر بلبیسبِلْبَیْس، شهری قدیمی در مصر بود. ۱ - موقعیت جغرافیاییدر شمال شرقی قاهره ، بر ساحل شعبه‌ای از نیل ، معروف به دریای ابن منجا که در روزگار قدیم الفَرعُ البَلوسی نامیده می‌شد، واقع شده است. این شهر به لحاظ موقعیت جغرافیایی و سوق الجیشی، در دوره اسلامی اهمیت قابل ملاحظه‌ای داشته است. ۲ - واژهشناسینام بلبیس از فِلبِس قبطی گرفته شده، و برخی جغرافی نویسان مسلمان آن را بُلبَیس یا بِلبیس خوانده اند. ابوالفداء [۱]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان، ج۱، ص۱۱۸، چاپ رینود و دیسلان، پاریس ۱۸۴۰.
آن را بِلْبَیس نوشته و یاقوت حموی [۲]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۷۱۲، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
به کسر دو «باء» گزارش کرده و گفته است که مردم آن را بِلبَیس می‌خوانده اند. بستانی [۳]
طرس بستانی، کتاب دائرة المعارف، ذیل ماده،بیروت (بی تا).
ترجیح می‌دهد که اصل بلبیس را «فربیتوس» یونانی ذکر کند.
۳ - پیشینهبه نوشته مقریزی، [۴]
احمدبن علی مقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و آلاثار، ج۱، ص۱۸۴، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست قاهره (بی تا).
هنگامی که عمر بن خطاب ، عمرو بن عاص را به مصر فرستاد (تقریباً در سال ۱۹)، او در بلبیس فرود آمد و همراه با مسلمانان، مدتی در این شهر به سر برد. بدین ترتیب، بلبیس نخستین استراحتگاه سپاهیانی بوده است که مصر را به قصد فلسطین ترک می‌کردند؛ دمشقی [۵]
محمدبن ابی طالب دمشقی، نخبة الدهر فی عجائب البر والبحر، ج۱، ص۳۹۲، ترجمه حمید طبیبیان، تهران ۱۳۵۷ش.
نیز آن را «باب الشام» خوانده است. در ۱۰۹، مسئول مالیه مصر بخشی از قبیله قیس را در منطقه بلبیس اسکان داد. این گروه، که به سه هزار نفر بالغ می‌شدند، با ساربانی کاروان‌های بزرگ، به رونق تجارت در این شهر کمک کردند و در عین حال نیروی قابل بسیجی نیز فراهم آوردند. قرعه این فال ازاین‌رو به نام شهر بلبیس زده شده بود که این شهر جمعیت اندکی داشت، و با سکونت گزیدن آن گروه هم سکنه اصلی شهر دچار تنگنا و مشکل نمی‌شدند و هم میزان درآمد مالیاتی کاهش نمی‌یافت.
۴ - اوصافابن خرداذبه در قرن سوم، فاصله بلبیس تا فسطاط را ۲۴ میل نوشته است. [۶]
ابن خرداذبه، المسالک والممالک، ج۱، ص۸۰، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
[۷]
قدامة بن جعفر، کتاب الخراج، ج۱، ص۲۲۰، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
به نوشته مقدسی، بلبیس ناحیه‌ای بزرگ از استان (کوره) حَوْف و مرکز (قصبه) آن بوده است که کشتزارهای بسیار داشته، همچنین مشتمل بوده است بر مَشتُول، فاقوس، جَرجیر، صَندَفا و چندشهر (مدینه) دیگر.
۵ - رویدادهای تاریخی۵.۱ - سال۴۲۰در اواخر سده چهارم، العزیز ، خلیفه فاطمی، در یکی از لشکرکشی‌هایش به روم شرقی، در این شهر بیمار شد و چشم از جهان فروبست، و پسرش، الحاکم در همین شهر به خلافت رسید. [۸]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۵، ص۳۷۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۸ـ۱۹۷۷.
در ۴۲۰، که ابن الجرّاح رمله را ویران کرد و گروه‌هایی از سپاه خود را به اطراف فرستاد که تا العریش (مصر) رفتند، ساکنان بلبیس و قُرافه از ترس جان، به مصر کوچ کردند [۹]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، المسمی دیوان المبتدا والخبر،ج ۴، ص ۷۸،چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
اسد الدین شیر کوه با ناصرالدین ، برادر ضرغام (وزیر عاضد فاطمی)، در بلبیس جنگید که ناصرالدین شکست خورد و به قاهره گریخت. [۱۰]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، المسمی دیوان المبتدا والخبر،ج ۵، ص ۲۳۹ـ۲۴۰، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸ .
۵.۲ - سال۵۶۴در صفر۵۶۴، صلیبی‌ها بلبیس را گشودند [۱۱]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، المسمی دیوان المبتدا والخبر،ج ۵، ص ۳۲۹، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
و مردمش را کشتند واسیر کردند. حتی یهودیان بلبیس که در دوره فاطمیان وبعدها ایوبیان در حفظ آداب و رسوم خود آزادی داشتند، دراین دوره آسیب بسیار دیدند. ابوالفداءدر قرن هشتم [۱۲]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان، ج۱، ص۱۱۹، چاپ رینود و دیسلان، پاریس ۱۸۴۰.
نوشته است که بلبیس دارای درختان و نخل فراوان بوده و فرمانروایان حَوْف در آن‌جا سکونت داشته اند. هنگام افزونی آب نیل، نهری به نام بحر ابن منجا از آن جدا می‌شده که همه ناحیه بلبیس را سیراب می‌کرده است. به نوشته دمشقی، [۱۳]
محمدبن ابی طالب دمشقی، نخبة الدهر فی عجائب البر والبحر، ج۱، ص۱۷۱، ترجمة حمید طبیبیان، تهران ۱۳۵۷ش.
نیل هفت شاخه داشته که یکی از آن‌ها بلبیس بوده است. این احتمالاً همان رودی است که از شهر بلبیس می‌گذشته است.
۵.۳ - سال۱۲۲۰ـ ۱۲۶۵بلبیس در دوران فرمانروایی محمد علی پاشا (۱۲۲۰ـ ۱۲۶۵) قصبه (یا مرکز) مدیریه (یا تقریباً استان) شرقی شد. امروز این شهر با خطوط ارتباطی به قاهره و بندر اسماعیلیه (کنار آبراه سوئز) متصل است، و خط آهن قاهره ـ اسماعیلیه ـ بندر پُرت سعید از آن می‌گذرد. [۱۴]
بطرس بستانی، کتاب دائرة المعارف، بیروت (بی تا).
در قرن سیزدهم، شهر زقازیق جای آن را گرفت.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن خرداذبه، المسالک والممالک، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷. (۲) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، المسمی دیوان المبتدا والخبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ (۳) ابن خلّکان، وفیات الاعیان، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۸ـ۱۹۷۷. (۴) اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان، چاپ رینود و دیسلان، پاریس ۱۸۴۰. (۵) بطرس بستانی، کتاب دائرة المعارف، بیروت (بی تا). (۶) محمدبن ابی طالب دمشقی، نخبة الدهر فی عجائب البر والبحر، ترجمه حمید طبیبیان، تهران ۱۳۵۷ش. (۷) قدامة بن جعفر، کتاب الخراج، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷. (۸) محمدبن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷. (۹) احمدبن علی مقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و آلاثار، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست قاهره (بی تا). (۱۰) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵. EI ۲ , sv "Bilbays" (by G Wiet) ; Encyclopaedia Judaica , Jerusalem ۱۹۷۸-۱۹۸۲, sv "Bilbeis" (by Eliyahu Ashtor) ; The Times atlas of the world , London ۱۹۸۵, ۸۶ ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بلبیس»، شماره۱۶۶۶. رده‌های این صفحه : جغرافیای اسلامی | مصر
|